Прививки.уз - Олдини олиш. Ҳимоя қилиш. Эмлаш.

Дифтерия билан фақат одамлар касалланади, касаллик бемор одамдан соғлом одамга ҳаво-томчи орқали юқади, айрим ҳолларда маиший-мулоқот йўли билан юқиши ҳам мумкин.

Касал одам билан мулоқотда бўлганларнинг бештадан биттаси дифтерия касаллигига чалинади, яни дифтериянинг юқумлилик индекси – 20 фоизни ташкил қилади.

Инсоният тарихида бир неча давлатларда дифтерия касаллигининг даҳшатли эпидемиялари айниқса болалар ўртасида бўлиб ўтганлиги ёзиб қолдирилган. Дифтерия касаллигига қарши эмлаш даражаси кам бўлган давлатларда ҳалигача болалар соғлиғи учун кучли таъсир ўтказувчи муаммо бўлиб келмоқда. Дифтерия касаллигига қарши эмланганлик даражаси юқори давлатларда, табиий ҳолда касалликни юқтириш жуда кам бўлиб, кўпроқ дифтерия касаллигига қарши иммунитети пасайган аҳолининг катта ёшдаги қатламларида учрайди.

Касалликнинг биринчи белгилари касаллик юқанидан кейин 2-10 кунлари пайдо бўлади. Касалликнинг келиб чиқиши юқори нафас йўлларида парда пайдо қилувчи, юрак мушаклари ва бошқа тўқималарни зарарловчи дифтерия таёқчаларининг бактериал токсинлари билан боғлиқдир.

Дифтерия асосан оғиз халқумни (90-95 фоиз) зарарлайди, камдан кам ҳолларда кекирдак, бронхлар, тери ва бошқа органларни зарарлайди. Оғиз халқум дифтерияси қуйидаги белгилар билан кечади:

• иситма;
• тери қопламасининг оқариши;
• кучли ҳолсизлик;
• бўйиннинг юмшоқ тўқималарида шиш;
• томоқда енгил оғриқ, ютишни қийинлашиши;
• бодомсимон безларнинг катталашиши;
• томоқ юмшоқ тўқималарининг қизариши ва катталашиши;
• бўйин димфа тугунларининг катталашиши;
• бодомча безлари оқиш кулранг парда билан қопланади, (ўчоқли шакли) айрим ҳолларда танглай, томоқнинг деворларига ва ҳалқумга ҳам тарқалади (тарқоқ шакли).

Парда томоқнинг юмшоқ тўқималарига ёпишади ва қониши мумкин, бунда ранги яшил кулранг ёки қора тусга киради. Бу даврда бемор тузалиши ёки беморда 6-10 кунлари интоксикацияни кучайтирувчи асоратлар пайдо бўлиб, ўлимга олиб келиши мумкин. Дифтериянинг тарқоқ шаклида беморда дифтерия пардаси ва шиш орқали нафас йўлларини тиқилиши келиб чиқиши мумкин.

Бурундан нафас олиш қийинлашади, қонли шиллиқ ажралмалар келади, айрим ҳолларда шиллиқ қаватларда парда ҳосил бўлади, овоз бўғиқ бўлади. Вақти-вақти билан оғиздан ширин ҳид келади. Бўйиндаги барча лимфа тугунлари катталашади. Токсик дифтериянинг биринчи даражасида шиш бўйиннинг яримигача келса, иккинчи даражасида ўмров суягигача, учинчи даражасида эса шиш ўмров суягидан ҳам пастга тушади.

Дифтериянинг гипертоксик ва геморрагик шакллари оғир кечади. Гипертоксик шаклида кучли интоксикоция белгилари бўлиб, даврлари шиддат билан кечади. Касалликнинг 2-3-куни юрак қон-томир етишмовчилигидан бемор вафот этади.

Дифтериянинг геморрагик шакли кўп қон оқувчи геморрагик тошмалар, бурундан, милкдан ва ошқозон ичакдан қон кетиши билан фарқланади. Оғизҳалқумда пайдо бўлган парда қон билан қопланади.

Кечикиб ташхис қўйиш ва дифтерияга қарши зардобни кеч юборилиши оқибатида, оғир шакллари келиб чиқишига сабаб бўлади. Зардоб қўлланилмаса фақат дифтериянинг ўчоқли шаклида беморнинг соғайиш кузатилиши, айрим ҳолларда бу шаклда ҳам миокард, периферик фалажлик каби асоратлар пайдо бўлиши мумкин. Зардоб вақтида қўлланилганда интоксикация белгилари тез йўқолади, томоқдаги парда касалликнинг 6-8 кунлари йўқолади.

Касал бўлиб тузалгандан кейин турғун бўлмаган иммунитет пайдо бўлади, тахминан 10-11 йилдан кейин қайта касалланиши мумкин. Қайта касалланиш кучсиз хусусиятга эга бўлиб, енгил ўтади.

Дифтерия касаллигида асаб ва бошқа тўқималарда келтириб чиқарадиган асоратлар унинг ўта хавфли токсини билан боғлиқдир. Томоқнинг ўчоқли дифтерия шаклида 5-20 фоизда асоратлар кузатилади; оғир шаклларида эса асоратлар сезиларли даражада кучаяди. Токсин миокард (юрак мушакларининг яллиғланиши), бош ва периферик асаб толалари каби кўплаб асаб толаларини зарарлаши, буйрак усти безлари ва буйракларни зарарлаши (касаллик шаклига қараб 20 дан 100 фоизгача) оқибатида инфекцион токсик шокни (барча ҳаёт учун муҳим органлар тизимлари ва ҳаракатланишни патологик мажмуаси) келтириб чиқаради. Дифтерия кўпинча танглай, овоз пайчалари, бўйин мушаклари, нафас йўллари ва оёқ ва қўллар енгил фалажланиш билан кечади. Периферик фалажланиш эрта ва кеч (касалликдан тузалгач 2-3 ой кейин) бўлиши мумкин. Дифтериянинг энг оғир асоратларидан бири ўлимга олиб келувчи нафас йўлларининг тиқилишидир. Касалликнинг бошланғич даврида ёки бир неча ҳафта ўтиб юрак ритмининг бузилиши, юрак етишмавчиликининг шаклланиши ёки сурункали юрак етишмавчилигининг бўлиши ўлимга сабаб бўлувчи миокардни келтириб чиқаради. Эрта бошланган фалажликда бош мия асаб толалари зарарланади. Бемор димоқ билан гапириши, овқат ейишда тиқилиши, суюқ овқатни бурундан қайтиши кузатилади, танглайда пайдо бўлган парда осилади. Бемор фалажланганида, яқин масофадаги майда буюмларни ажрата олмайди, ўқишга қийналади, юз нервининг фалажланиши, птоз ва ғилайлик кузатилиши мумкин.

Дифтерия антитоксини зардобини олинишига қадар дифтерия касаллиги ўлим кўрсаткичи 5060 фоизгача етган. Даволашда дифтерия антитоксик зардобини қўлланилиши ўлим кўрсаткичини катталарда 20 фоизга ва болаларда 10 фоизгача пасайтирди. 1980 йилда дифтерия анотоксини кенг қўлланишига қадар ривожланаётган давлатларда 1 йилда 1 млн дифтерия касаллигига чалинган беморларнинг 50 000 дан 60 000 гача вафот этган. Дифтерия касаллигига қарши актив эмлашни кенг қўллаш натижасида касалланиш кескин камайди ва дифтерия касаллиги болалар ўртасидаги ўлим кўрсаткичига муҳим аҳамият касб этмай қолди.

Дифтерия эндимек давлатларда спорадик ҳолларда учраб туради. Охирги йилларда дифтерия касаллиги кўпинча енгил шаклда ёки белгиларсиз кечмоқда, лекин шундай бўлсада яқинда қайд этилган охирги спорадик тарқалишида ҳам ўлим кўрсаткичи 10 фоиздан ошган.

Дифтерия касаллигини барча шаклларинин даволашда (бациллаташувчилардан ташқари) асосан дифтерия токсинини босувчи дифтерияга қарши антитоксик зардоб қўлланилади. Дифтерияга қарши антитоксик зардобнинг миқдори касалликнинг оғирлигига қараб белгиланади. Агар касалликни ўчоқли шаклига гумон қилинса, зардобни қўллашни аниқ ташхис қўйилгунга қадар кутиш мумкин. Агар касалликнинг токсик шаклига гумон қилинса, зудлик билан зардоб билан даволашни бошлаш керак.

Антибиотиклар (пенициллин ёки эритромицин) экзотоксин келтириб чиқарган зарарланишларга таъсир қилмайди, лекин бактериянинг яна ўсишини ва бемор дифтерия касаллиги қўзғатувчиси ташувчилигини олдини олади, чунки бемор айрим ҳолларда клиник соғайгандан сўнг ҳам ташувчи бўлиши мумкин. Аниқ ташхис қўйиш мақсадида тиббиёт ходимлари томонидан гумон қилинган беморнинг томоғидан суртма олиниши керак. Лекин бактериологик текширув натижаларини кутмасдан даволаш ишларини зудлик билан бошлаш лозим. Беморга антибиотиклар билан даво-чораларини бошланган бўлса, 2 ҳафта ўтиб бемор касаллик қўзғатувчиларини тарқатмайди.

Дифтерия касаллигини адсорцияланган дифтерия анотоксини (АКДС, АДС, АДС-М, АД-М ва улар аралашган бошқа анологлари) билан актив эмлаш ёрдамида олдини олиш мумкин. Вакцина одамни касаллик қўзғатувчиси билан мулоқотда бўлганда тўлиқ ҳимояламайди, лекин касалликни оғир шаклларини сезиларли даражада камайтиради.

Дифтерия касаллигининг энг самарали профилактикаси аҳоли ўртасида дифтерияга қарши кенг куламда эмлашдир. Афсуски дифтерия касаллиги билан оғриган беморларда ҳар доим ҳам иммунитет пайдо бўлмайди. Шунинг учун, дифтерия касаллиги билан оғриб соғайган беморлар дифтерия анотоксини билан эмлашни охиригача олиши лозим.

Дифтерияга қарши дифтерия компонентлари билан қоқшолга қарши анотоксин бирлаштирилган (АДС/АДС-М); қоқшол ва кўкйўтал қарши вакцина бирлаштирилган (АКДС); ва қоқшол, кўкйўтал, гепатит В ва гемофил инфекциянинг b турига қарши вакциналар билан бирлаштирилган (пентавалент) вакциналари мавжуд.

Ўзбекистон Республикаси профилактик миллий эмлаш календарига асосан, з марталик эмлаш боланинг 2 ойлигидан бошлаш тавсия этилади (2, 3 ва 4 ойлигида камида 4 ҳафта оралиғи билан). Агар эмлаш узилиб қолса, биринчи ўтказилган эмлашлар қайта ўтказилмайди.

Дифтерияга қарши иммунитетни ошириш мақсадида, катта ёшдаги болалар ўртасида қўшимча равишда дифтерия анотоксини билан (Боостер дозаси) эмлаш ўтказилади.

Боостер дозаси 16 ойликда (АКДС), мактабга чиққанда 7 ёшда (АКС-М) ва мактабни тугатиш олдида 16 ёшда (АДС-М) ўтказилади.

1-7 ёшгача эмланмаган болалар учта АКДС дозасини олишлари тавсия этилади. Бунда биринч ва иккинчи эмлашлар ораси 2 ой бўлиши, иккинчи ва учинчи эмлашлар оралиғи 6-12 ой бўлиши керак.

7 ёшдан катта болаларга ва катталарга ҳамда ҳомладор аёлларга дифтерия анотоксинини кам сақловчи АДС-М вакцинаси тайинланади. 7 ёшдан катта эмланмаган шахсларга учта АКС-М дозасини олишлари шарт. Бунда биринч ва иккинчи эмлашлар ораси 1-2 ой бўлиши, иккинчи ва учинчи эмлашлар ораси 6-12 ой бўлиши керак. Дифтерия компонентларини сақловчи бир доза вакцина 0,5 мл бўлиб, чақалоқларга сон соҳаси мушакнинг ташқи қисмига, катта ёшдаги болаларга ва катталарга елка соҳаси дельтасимон мушакка юборилиди.

Дифтерия анотоксини ҳозирги вақтда қўлланилаётган вакциналарнинг энг эскиларидан биридир. Дифтерия анотоксини энг хавфсиз вакциналардан бири ҳисобланади. Оғир асоратлари кам кузатилади, ҳозириги вақтда дифтерия анотоксини компонентлари келтириб чиқарган анафилоктик реакциялар аниқланмаган. Лекин, инекция жойларида маҳаллий реакциялар тез тез кузатиб турилади (10 15 фоиз). Вакцинани қайта қайта юборилиши, шу билан бирга қоқшолга қарши анотоксин билан бирга юборилиши ёки қоқшол қарши анотоксин ва кўкйўталга қарши вакцина билан бирга юборилганда маҳаллий реакциялар кузатилиши кўпаяди. Маҳаллий реакцияларни кузатилишига қарамасдан касалланиш хавфидан енгилироқ.

Эмлаш туфайли 1980-2000 йй.лар давомида умумий қайд этилган дифтерия касаллиги ҳолатлари 90 фоизга камайган. Замоновий вакциналарнинг самарадорлиги 95 фоизни ташкил қилади ва бу касаллик тарқалган вақтларда кўп бора тасдиқланган.

Ёш болаларда дифтерияга қарши жамовий иммунитет кенг қамровда бўлиши аҳоли ўртасида дифтерия касаллигини тарқалиб кетишини олдини олади. Лекин бирламчи эмлашларни тўлиқ олмаганлиги, вакинанинг иммуногенлигини пастлиги ёки дифтерия анотоксинига ирсий чекловларнинг бўлиши катталар орасида дифтерия касаллигини учраб туришига сабаб бўлади.