Прививки.уз - Олдини олиш. Ҳимоя қилиш. Эмлаш.

Одам сили минг йиллар мобайнида яшаб келмоқда. Сил бемор одам йўталганда, акса урганда ҳаво-томчи орқали одамдан одамга юқади. Сил тез тарқалади, айниқса тиббий хизмат яхши ташкил қилинмаган, тўйиб овқатланмайдиган ва аҳоли зич жойлар касалликни тарқалиши учун қулай шароит ҳисобланади. Силнинг яна бир қўзғатувчиси “Буқа сили” одамларга бактериялар билан зарарланган қайнатилмаган йирик шохли мол сутини истеъмол қилиш орқали юқади. Дунё бўйича кўпгина саноати ривожланган давлатларда сил билан касалланиш бир неча ўн йиллаб пасайиб келди, лекин ХХ аср охирларига келиб касалланиш яна ўса бошлади. Яқинда собиқ Совет Иттифоқи давлатларининг бир нечтасида касаллик кескин кўтарилди.

Кузатишлар натижаларига кўра, дунё аҳолисининг учдан бир қисми силнинг клиник белгиларисиз тури билан зарарланган, касаланганларнинг 5-10 %да хос белгилари пайдо бўлади. Ҳомладор аёллар кўп касал бўлган давлатларда болаларни сил билан касалланиши 0,5-2,0% деб баҳоланади. Сил касаллиги одамларда ҳар қандай ёшда кузатилиши мумкин, уч ёшгача ва кексаларда эса касалликни ривожланиш хавфи жуда юқори. Иммун тизими сусайган (масалан ОИВ, ОИТС) шахсларда сил касаллигининг келиб чиқиш эҳтимоли 30-50 %ни ташкил қилади.

Ушбу бактериялар билан зарарланган шахсларнинг барчасида касаллик кузатилмайди. Зарарланганларда касаллик белгилари пайдо бўлмаса, улар ўзини соғлом ҳис қилиши мумкин. Зарарланганлар умри давомида касал бўлмасдан ўтиши ҳам мумкин. Зарарланган шахсларда касаллик келиб чиқмаса, улар бошқа шахсларга касалликни юқтирмайди. Лекин касал одам даво-муолажаларини бошлагунга қадар, бир неча ҳафта бошқа шахсларга касалликни юқтириб юришлари ҳам мумкин.

Касалликнинг ўзига хос белигиларидан бири, сурункали йўтал, жуда кўп касаллик қўзғатувчиларини ҳаво-томчи йўли билан тарқалишига сабаб бўлади. Ҳаётийлигини сақлаб қолган бацилла аэрозолини арзимаган миқдорда нафас орқали ютиш одамларда касалликни тарқалишининг асосий йўли ҳисобланади. Кўпинча касалликни юқиши учун узоқ вақт ёки бир неча бор мулоқотда бўлиши керак. Лекин бациллага юқори сезувчанликка эга шахслар учун бир марталик мулоқот ва бацилланинг арзимаган миқдори ҳам касалликни юқишига олиб келиши мумкин. Тахминан бир нафар ўпка сил билан касалланган бемор бир йилда 10-15 нафар шахсни зарарлаши мумкин. Бу микроорганизм чидамлилиги сабабли, ташқи муҳитда узоқ вақт сақланиб қолиш хусусиятига эга.

Сил касаллиги турли шаклларда келиб чиқади, кўпинча унга ташхис қўйиш қийин кечади. Сил касаллигини белгилари ва кечиши беморнинг ёши, иммун тизимининг ҳолати ва касалликнинг босқичига қараб турлича бўлади.

Касалликни юқтиргандан кейин 4 ҳафтадан - 12 ҳафтагача оралиқда беморда касалликни биринчи белгилари пайдо бўлади. Кўпинча (90-95%) ҳолатларда қўзғатувчи организмда ойлар баъзида йиллар давомида летал ҳолатда бўлиши мумкин. Сил қўзғатувчиси билан зарарланган кўпчилик шахсларда сил касаллик белгилари пайдо бўлмайди ва касалланмайди, тахминан 5-10 %да силнинг иккиламчи ёки реактив шакллари пайдо бўлади.

Сил касаллигининг классик белгилари: сурункали йўтал, кўкракда оғриқ, чарчоқ, кечаси терлаш, иштаҳанинг йўқолиши ва тана вазнининг камайиши.

Ёш болаларда силнинг гемотоген тарқалиши милиари сили ва сил менингити каби ўткир бирламчи касалликларни келтириб чиқаради. Айрим вақтларда бўйнинг ўсмаслиги ва ривожланишдан орқада қолиш силнинг табиий белгилари бўлиши мумкин.

Силнинг бошқа белгилари касалликни организмда жойлашган жойига қараб ҳар хил бўлади. Мисол учун суяк ва бўғим силида ёнбош – болдир тизи ва умуртқада шиш, оқсоқлик ва оғриқ кузатилади.

Касалликдан кейинги кўп учрайдиган асоратлар – ўпка сили одатда инфекцияли – тосик шок, ўпкадан қон кетиши ва ўпканинг тўсатдан ёрилиши (плевранинг ва ўпка тўқмаси бутунлигининг бузилиши ва плевра бўшлиғига ҳавонинг тушиши) каби оғир асоратларга олиб келади.

Сил микобактериялари дунёда 15 ёшдан 59 ёшгача бўлган катта ёшдаги шахсларни бошқа касалликларга нисбатан кўпроқ жароҳатланишига ва ўлимига сабаб бўлади. Ўпка силини даволамаслик беморни ҳорғин аҳволга тушиши ва ўлимига сабаб бўлади. Бу ҳолат ОИВ ва ОИТС касалликлари билан оғриган беморларда кўпроқ кузатилади.

Олдини олиш мумкин бўлган ўлим билан тугайдиган касалликларнинг 26 %и сил касаллигига тўғри келади. Одатда болалар ўртасида сил касаллигидан кейинги асоратлар сил менингити ва диссемирланган шаклида ўлим ҳолатлари кузатилади.

Сил касаллигини даволаш айниқса ўпкадан ташқари шаклида қийин кечиб, узоқ вақт мажмуавий даволашни талаб этади. Сил касаллигига чалинган беморлар сил касаллигига қўлланиладиган махсус дори-воситаларнинг иккита ёки кўпроқ турларини қўллаган ҳолда, камида 6 ой давомида тўлиқ даво курсини олишлари талаб этилади. Бу даволаш стратегияси кўпинча “Тўғридан-тўғри кузатув остида даволаш, қисқа курс” (DOTS) деб аталади. Афсуски айрим беморлар дориларни шифокор тавсияси бўйича қабул қилишмайди ёки даво-курсларини якунигача етказишмайди. Бу сил микобактериясини кўпгина дори-воситаларига нисбатан чидамлилигини ошириб, даволашни мураккаблаштиради ва бошқа шахсларда ҳам ушбу микобактерияларни тарқалиш хавфига олиб келади. Агар бемор стандарт даво курсини охиригача олмаса ёки хато даво курсини олса, унда бемор юқумли (контагиоз) бўлиб қолиши мумкин.

Силни даволашда санатория – профлактик даво-чоралари ҳам муҳим ўрин тутади. Аввалдан маълумки сил микобактериялар кислородли муҳитни ёқтирмайди, шунинг учун ўпканинг ҳаво алмашинуви камроқ бўлган юқори соҳаларига (сегментларига) жойлашади.

Тоғли курортларни тоза ҳавосида нафас интенсивлиги билан ўпкани вентляциясини яхшиланиши микобактерияларни ўсиши ва купайишини тухтатади. Силни даволашда жаррохлик усуллари ҳам ўз муҳимлигини сақлаб қолмоқда: оғир ҳолатларда ўпкани зарарланган қисмини олиб ташлаш, оралиқларга дренажлар қўйиш ва бошқалар.

12 ой ёшгача болаларни БЦЖ билан эмлаш 5 ёшгача бўлган болаларни сил менингити ва шу каби сил касаллигини оғир шаклларидан ҳимоя қилади. Сил касаллигига қарши курашни узоққа мўлжалланган. Сил касаллигига қарши курашда яхши натижаларга эришиши учун даволаш ва профилактик тарбирларни мувофиқлаштирилган ҳолда олиб борилиши яъни, ҳар бир касалланиш ҳолатини аниқлаш, даволашни кузатув остида олиб бориш ва мулоқатдагиларни аниқлаш, ёки бирламчи зарарланишни олдини олиш мақсадида эмлаш ишларини ташкил қилиш, худди шундай летал инфекцияни ривожланишини олдини олиш мақсадида ревакцинация ишларини ташкил қилишдир.

БЦЖ (Кальметт Герен) 80 йил давомида ишлатилиб келинмоқда ва ҳозирги вақтда қўлланилаётган вакциналар орасида энг кўп қўлланилиб келмоқда. Дунёда ҳар йили 100 миллионга яқин болалар эмланиб келаётган БЦЖ вакцинаси минглаб одамлар ҳаётини сақлаб қолишга ёрдам берди. Вакцина деярли хавфсиз ва биргина инъекциядан иборат.

БЦЖ ҳозирги вақтда мавжуд биргина силга қарши вакцина бўлиб, болалар ўртасида сил менингити ва силнинг диссемирланган тури келиб чиқишидан ҳимоя қилиш хусусиятига эга эканлигини исботлаган. Шу билан бирга БЦЖ вакцинаси сил микобактерияларни юқишига таъсир даражаси чегараланган.

БЦЖ вакцинаси аҳоли ўртасида касаллик тарқалиши манбаи бўлган летал силни активлашивини олдини олмайди ва амалда силни юқишига таъсир қилмайди.

Ўзбекистон Республикаси профилактик миллий эмлаш календарида силга қарши эмлаш туғилгандан кейин, 2-5-кунларида бир марта ўтказилади. ЖССТ эмлашни дельтасимон мушак соҳасига тери ичига игна ва шприц билан юборилишини тавсия қилади. Янги туғилган болаларга катта ёшлардаги болаларга мўлжалланган тўлиқ дозаси юборилади. БЦЖ вакцинаси болаларга бошқа вакциналари бирга юборилади. БЦЖ вакцинасини тўғри юборилганда оддатда кейинчалик ярача пайдо қилувчи енгил маҳаллий реакциялар (эритема, зичлашиш, оғриқ) кузатилади. Бир неча ойдан кейин инъекция жойида чандиқ пайдо бўлади. Чандиқни борлиги силга қарши эмланганлигидан далолатдир, аммо сил касаллигидан сақлаш маркери ҳисобланмайди. Касаллик юқори бўлган давлатларда болаларда чандиқнинг йўқлиги БЦЖ билан эмлаш учун кўрсатмадир.

БЦЖ билан эмлаш катта ёшдагиларга тавсия қилинмайди, лекин кўп дори воситаларига чидамли бўлган микобактериялар билан зарарланганлар билан мулоқатда бўлган шахслар, туберкулинга манфий шахслар қайта кўриб чиқилади.

Эмлаш сил менингити ва силнинг диссемирланган шаклидан ҳимоя қилиши ўртача 86 %ни ташкил қилади.

БЦЖ вакцинаси хавфсиз, бошқа вакциналар билан бир вақтда юборилганда самарадорликка таъсир қилмайди. Аммо, бу вакцина силнинг ўпка шакли ва бошқа тарқалган шаклларига аниқ таъсир кўрсата олмайди.